Συνέντευξη Κατερίνας Τσέκου

Πριν λίγες ημέρες ολοκλήρωσα το βιβλίο Τα πιο πολλά βασανιστήρια τα πέρασε μια Τασούλα. Η Κατερίνα Τσέκου  που πήρε τις δυο συνεντεύξεις απαντά σε μερικές ερωτήσεις μου και την ευχαριστώ πολύ.

1. Στο βιβλίο καταγράφονται δυο μαρτυρίες σχετικές με τον εμφύλιο και την προσφυγιά στη Βουλγαρία. Πώς ήρθατε σε επαφή με τα συγκεκριμένα άτομα;

 

Η ελληνική πολιτική προσφυγιά στη Βουλγαρία, λόγω του εμφυλίου πολέμου, ήταν το θέμα της διδακτορικής μου διατριβής. Μετά την υποστήριξή της, εκδόθηκε το 2010, εμπλουτισμένη με μια εκτεταμένη γενική εισαγωγή, από τις εκδόσεις Επίκεντρο με τον τίτλο «Προσωρινώς διαμένοντες… Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στη Λαϊκή Δημοκρατία της Βουλγαρίας, 1948-1982». Στην παρουσίαση του βιβλίου, στην Αλεξανδρούπολη το 2011, γνώρισα για πρώτη φορά τον Ηλία Ιωαννάκη που ήρθε να την παρακολουθήσει και αμέσως μετά, με τη δική του πια μεσολάβηση, γνώρισα και τη μητέρα του Αναστασία/Τασούλα Μουτάκη.

 

 

2. Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε για να πάρετε τις αφηγήσεις ζωής των δυο προσώπων;

 

Οι δυσκολίες αφορούσαν κυρίως εμένα προσωπικά, ως άνθρωπο και ως ερευνήτρια. Στην αρχή χάρηκα γιατί θα άκουγα από «πρώτο χέρι» για τα γεγονότα στην 7^η Μεραρχία του Δ.Σ.Ε.. Γνώριζα δύο μόνο γραπτές μαρτυρίες παθόντων (Κασάπη, Γκαγκούλια) γι’ αυτό το θέμα, ένα θέμα «ταμπού». Αλλά η αρχική χαρά δεν κράτησε πάρα πολύ. Ανησυχούσα για το πώς θα καταφέρω να ανασύρω τις αναμνήσεις της κ. Τασούλας από αυτή την τραυματική της εμπειρία, χωρίς όμως να προκαλέσω αφόρητη γι’ αυτήν ψυχική πίεση. Στο τέλος, στις συναντήσεις μας περιορίστηκα στο ρόλο του ακροατή και τις ερωτήσεις ανέλαβε ο γιος της, οπότε είχα την αίσθηση ότι η όλη διαδικασία είχε μια κανονικότητα γι’ αυτήν, αφού την ίδια συζήτηση την είχαν επαναλάβει οι δυο τους πολλές φορές στο παρελθόν. Ακόμη και στις «σκληρές» ερωτήσεις του απαντούσε και ήταν ήρεμη, ξεχνώντας ότι είμαι παρούσα. Ήταν γι’ αυτήν σαν να κουβέντιαζαν για ακόμη μια φορά οι δυο τους. Γι’ αυτό και, όπως θα διαπιστώσετε, έδινε κάποτε λακωνικές απαντήσεις ή έκανε συχνά παύσεις. Δεν διέκρινα καμιά διάθεση θυματοποίησης και υπερβολής από μέρους της. Αντίθετα μάλιστα. Ήταν σαν να του έλεγε «αφού τα ξέρεις, Ηλία, τι ρωτάς;». Εγώ δεν υπήρχα γι’ αυτήν. Όσο για τον Ηλία, είχε ο ίδιος πολύ μεγάλη ανάγκη να μιλήσει, να «ακουσθεί». Μέσα από την ιστορία της μητέρας του να αφηγηθεί και ο ίδιος την προσωπική του ιστορία. Δεν χρειάσθηκε παρά μόνο χρόνο να του διαθέσω για να μου μιλήσει για τη ζωή του. Τη δική του ζωή, τη συνυφασμένη με τη ζωή της μητέρας του.

 

 

3. Μέσα από τις συνεντεύξεις παρουσιάζονται άγνωστα γεγονότα από εκείνη την περίοδο. Πώς τα αντιμετώπισαν σε γενικές γραμμές οι δυο πληροφορητές σας;

 

Όντως πρόκειται για ελάχιστα γνωστά γεγονότα. Και γεγονότα «ακραία» μέσα στη δίνη της εμφύλιας σύρραξης στην Ανατολική Μακεδονία και στη Θράκη. Για την έφηβη τότε ασυρματίστρια Τασούλα, η σύλληψή της ως «πράκτορα του εχθρού» και ο άγριος βασανισμός της από «συναγωνιστές» της, εκτός από ένα ακόμη κομβικό συμβάν στην ταραχώδη ζωή της (αναγκαστική επιστράτευση, μαχήτρια της 7^ης Μεραρχίας Δ.Σ.Ε., πολιτική πρόσφυγας, επαναπατρισμός), είναι μια δραματική περιπέτεια με τραγικές συνέπειες για όλη της τη ζωή. Και δεν εννοώ μόνο το σωματικό της τραυματισμό. Στα τελευταία χρόνια της ζωής της αποκαλύπτεται πόσο βαθύτερες και αθεράπευτες ήταν οι ψυχικές συνέπειες: καχυποψία, αγωνία, μόνιμος φόβος, τρόμος. Και στη ζωή του γιου της, ωστόσο, που τόσο προσπάθησε η ίδια να προστατέψει, ακόμη και με ψέματα, προκύπτει ανέλπιστη ξαφνική ανατροπή, όταν μόνος του, όντας ενήλικας πια, ανακαλύπτει τυχαία την περιπέτειά της. Απ’ εκεί κι έπειτα, ο Ηλίας απαιτεί να μάθει, αναζητά τους πρωταγωνιστές, ρωτάει πρόσωπα «κλειδιά»…, ζητάει αποκατάσταση της αλήθειας και επικράτηση του δίκαιου. Και αναστοχάζεται την πορεία της οικογενειακής τους ζωής, αλλά και της μέχρι τότε προσωπικής του ζωής. Και αναθεωρεί σήμερα.

 

 

4. Παρατηρούμε ότι κάποιοι αγωνιστές του Δ.Σ.Ε. βασανίστηκαν με μεγάλη σκληρότητα από συναγωνιστές τους. Πού οφείλεται αυτή η σκληρότητα;

 

Τα βασανιστήρια πραγματικά ήταν φρικτά, άγρια. Και εάν κανείς σκεφτεί ότι τα υπέμειναν και νεαρά κορίτσια, μένει άφωνος από την σκληρότητα, την ωμή βία. Είναι δύσκολα «διαχειρίσιμο» το θέμα αυτό. Θα πρέπει, βέβαια, να σκεφτούμε και το πλαίσιο μέσα στο οποίο έγιναν τα βασανιστήρια. Ποιο ήταν; Με τον αποδεκατισμό της δύναμης του Δ.Σ.Ε. στην Ανατολική Μακεδονία και στη Θράκη, με τις πολεμικές αποτυχίες της 7^ης Μεραρχίας του και τις μεγάλες της απώλειες (π.χ. επιχείρηση Μεταξάδες), με τις  πάρα πολλές λιποταξίες σ’ αυτήν, με τις ελλείψεις της σε εφεδρείες, τρόφιμα κ.ά, με την έντονη φημολογία για προδότες, την τελευταία χρονιά του εμφυλίου,  πριν ακόμη καθυστερημένα διαταχθεί η υποχώρησή της (Οκτώβριο – Δεκέμβριο 19149) στη Βουλγαρία, συλλαμβάνονται υποτιθέμενοι «πράκτορες του εχθρού» που εμφανίζονται ως υπαίτιοι για την απολύτως δυσβάστακτη δυσάρεστη κατάσταση. Πώς θα περίμενε κάποιος ότι θα αντιμετώπιζε το κόμμα αυτούς στους οποίους αποκλειστικά χρεώθηκε το ναυάγιο του αγώνα του στην περιοχή; Κατά τη γνώμη μου, η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι που επιβαρύνει τη θέση όσων σκέφτηκαν και οργάνωσαν τη σκευωρία. Γιατί οι ίδιοι, ως στελέχη του κόμματος, γνώριζαν καλύτερα από τον καθένα τι περίμενε αυτούς για τους οποίους «κατασκεύασαν» την κατηγορία του «πράκτορα». Αλλά φαίνεται ότι τα κίνητρά τους ήταν ισχυρότατα: να αποφύγουν τη μελλοντική αναζήτηση και πιθανή απόδοση ευθυνών στους ίδιους για την εξέλιξη του αγώνα του Δ.Σ.Ε. στην Ανατολική Μακεδονία και στη Θράκη.

 

 

5. Βλέπουμε ότι η Τασούλα αποκρύπτει τα γεγονότα από τον γιό της. Ποιος είναι ο λόγος που το κάνει αυτό;

 

Νομίζω ότι ο βασικός λόγος ήταν για να προστατέψει την οικογένειά της και ειδικά τον ζωηρό, ατίθασο, μονάκριβο γιο της που τον απέκτησε μετά από πολλές ταλαιπωρίες και μεγάλες θυσίες. Υποθέτω ότι δεν θα ήθελε να βρεθεί η ίδια ή η οικογένειά της ποτέ ξανά στο «στόχαστρο» του κόμματος, γιατί γνώριζε από «πρώτο χέρι» τι θα σήμαινε αυτό. Η παρουσία του συζύγου της «Γκαριμπάλντι», με τη συγκροτημένη προσωπικότητα και τη συμμετοχή του στον Ε.Λ.Α.Σ. και στον Δ.Σ.Ε., αισθάνομαι ότι της παρείχε μια κάποια ασφάλεια, αλλά πιθανόν της προσέθετε και επιπλέον ευθύνη: να μην του δημιουργήσει οποιοδήποτε πρόβλημα απέναντι στο κόμμα. Νομίζω ότι δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως, μετά το θάνατό του, αρχίζει δειλά – δειλά να αφηγείται την τραγική εμπειρία της στο γιο τους. Κατά κάποιο τρόπο απελευθερώνεται τότε και το δράμα της γίνεται πια αφηγήσιμο στο παιδί τους πρώτα και σε όλους τους άλλους αμέσως μετά.

 

 

6. Ποια συμπεράσματα θα μπορούσαμε να πούμε ότι βγαίνουν από τις  μαρτυρίες;

 

Οι συγκεκριμένες δύο μαρτυρίες, μάνας και γιου, προσφέρονται για την εξαγωγή συμπερασμάτων, από απλών έως και πιο σύνθετων, σε διάφορα επίπεδα. Θα μείνω στο ιστορικό, κοινωνικο-ανθρωπολογικό επίπεδο. Έγραψα παλιότερα (το 2013) σε άρθρο μου «η πολιτική προσφυγιά ως πολιτισμικό τραύμα: θύματα, θύτες και συλλογικός πόνος» ότι στο γενικότερο κοινοτικό/ομαδικό πολιτισμικό τραύμα της ελληνικής πολιτικής προσφυγιάς η υπόθεση της 7^ης Μεραρχίας εγγράφηκε με ιδιαίτερο τρόπο, γιατί στιγμάτισε τον αγώνα του Δ.Σ.Ε. και στοίχειωσε σε συλλογικό επίπεδο τους μαχητές που κατέφυγαν στην όμορη νεοσύστατη «Λαϊκή Δημοκρατία», δηλαδή την προσφυγική μικροκοινωνία της Λαϊκής Δημοκρατίας της Βουλγαρίας. Από τις αφηγήσεις των δυο πρωταγωνιστών του βιβλίου διαφαίνεται η απουσία μιας «κοινότητας μνήμης» που να έχει διαχειριστεί αποτελεσματικά το τραύμα, δηλαδή να έχει μετασχηματίσει σε ένα αφήγημα δίπλα στα υπόλοιπα το τραύμα τόσο των ίδιων των θυμάτων των βασανιστηρίων όσο και της προϊούσας από αυτούς δεύτερης γενιάς πολιτικών προσφύγων. Αυτή ακριβώς η κατάσταση «οριακότητας» (με ανθρωπολογικούς όρους), δηλαδή απουσίας ταξινόμησης λόγω απουσίας συλλογικής επεξεργασίας και αποδοχής του τραύματος στο πλαίσιο της στενότερης «κοινότητας», είναι που καθιστά τις συγκεκριμένες μαρτυρίες «οριακές». Και, κάτω απ’ αυτό το πρίσμα, εγκαινιάζουν το εκδοτικό εγχείρημα (είναι το 1^ο βιβλίο) μιας σειράς μαρτυριών για τη δεκαετία του ’40 που δεν έχουν βρει ακόμη τη θέση τους στο δημόσιο λόγο.